गुडूची –
- गुडूची तृप्तेः च.सू.4-11
- …..तृष्णायाः च.सू.4-14
- ….दाहस्य च.सू.4-17
- ….वमनद्रव्यम् अ.सं.सू.14-2
- ….स्तन्यशोधनी . च.सू.4-12
- ….ज्वरस्य विषमस्य अ.सं.चि.2-112
- …..वातरक्तस्य वा.उ.40-50
- गुडूची शीलन वातरक्तानाम् सर्वेषाम् अ.सं.चि.24-15
- …..मधुना ( लेहनात्) अपच्याः अधिकायाः ( अतिबृंहणात् ) वा.सू.14-20
- ….मधुना …………..आमदोषस्य अतिदारुणस्य वा.सू.14-20
- ….मधुना …..उदररोगस्य ( अतिबृंहणात् ) अ.सं.सू. 24-29
- ….मधुना …..उरुत्सम्भस्य अ.सं.सू.24-29
- …………………कासस्य अतिदारुणस्य वा.सू.14-20
- …………………कुष्ठस्य अतिबृंहणात् अ.सं.सू.24-24..30
- …………………ज्वरस्य अतिबृंहणात् अ.सं.सू.24-24
- …………………पिडकायाः ( अतिबृहणात् ) अ.सं.सू.24-29
- ………………..प्रमेहस्य ( ..) अ.सं.सू.24-24
- ………………..भगन्दरस्य ( .. ) अ.सं.सू. 24-29
- ………………..मूत्रकृच्छ्रस्य अतिदारुणस्य वा.सू.14-20
- ……………….विद्रधेः ( .. ) अ.सं.सू.24-24
- ………………. श्वासस्य ( … ) अ.सं.सू.24-29
- ………………..संन्यासस्य अतिदारुणस्य वा.सू.14-20
- ………………स्थौल्यस्य अधिकस्य ( .. ) अ.सं.सू.24-29
- गुडूचीकल्कावलिप्तकुम्भे निषिक्तम् तक्रम् ( अम्लरसम् वा अनम्लम् ) ( पानभोजनेषु ) अर्शसः सु.चि.6-13
- …………………………………………………………………………………….वर्धनम् अग्नेः ( अर्शसि ) सु.चि.6-13
- गुडूचीक्वाथः कुष्ठस्य पित्तकफाधिकस्य वा.चि.19-38
- ………………………………ज्वरस्य वातजस्य सु.उ.39-169
- ………………छर्देः पित्तजायाः च.चि.20-26
- ………..वातरक्तस्य कफाधिकस्य ( यथा तथा सर्वेण प्रकारेण गुडूची वा पिबेत्) वा.चि.22-14
- ………..स्त्रियाम् धात्र्याम् -स्तन्यस्य दुष्टस्य स्त्रियाम् धात्र्याम् च.शा.8-56
- …………शर्करामधुरः च मधुमधुरः च वातरक्तस्य पित्ताधिकस्य सु.चि.5-8
- गुडूची क्वाथेन गुग्गुलुः आर्तवस्य दुष्टस्य अ.सं.उ.49-271
- …………………………..पाण्डुत्वस्य अ.सं.उ.49-271
- …………………………..प्रमेहस्य अ.सं.उ.49-271
- …………………………..भगन्दरस्य अ.सं.उ.49-271
- …………………………..रोगस्य मानसस्य अ.सं.उ.49-271
- …………………………..रोगाणाम् कफजानाम् अ.सं.उ.49-271
- ………………………….रोगाणाम् पित्तजानाम् अ.सं.उ49-271
- ………………………….संसर्गजानाम् पित्तकफजानाम् घोराणाम् अ.सं.उ.49-271
- ………………………….विसर्पस्य अ.सं.उ.49-271
- ………………………….व्रणस्य दुष्टस्य अ.सं.उ.49-271
- ………………………….शुक्रस्य दुष्टस्य अ.सं.उ.49-271
- ………………………….शोथस्य अ.सं.उ.49-271
- …………………………श्वित्रस्य अ.सं.उ.49-271
- ………………दाडिमाम्लेन च अम्लवेतसाम्लेन च सैन्धवलवणेन च सितामधुरेण च मधुमधुरेण च गोधूमादिमन्थः कुष्ठस्य अ.सं.चि.21-18
- ………विडङ्गचूर्णम् मास 1 पथ्य – ओदनः घृतसहितः मुद्गयूषेण लवणरहितेन ..रसायनम् अ.सं.उ.49-122
- …………………………………………………….अपत्यकरम् स्थिरापत्यकरम् । अ.सं.49-122
- ………………………………………………अर्शसः,आयुःवर्षशतम्,कुष्ठस्य,किमरोगस्य,गिरिसारसदृशसारकरम्,दीपनम् अग्नेः,प्रमेहस्य,बृहत्वकरम्,मेदोदोषस्य,वलीनाम्,शिरोरोगस्य कपालगतस्य खलतिसंज्ञस्य,पलितसंज्ञस्य,श्रुतिसंपत्करम्,स्मृतिसंपत्करम्,स्वरकरम् घनौघस्तनितानुकारिस्वरकरम्,स्वस्थस्य अ.सं.49-122
- गुडूचीघृतम् कुष्ठस्य वाताधिकस्य वा.चि.19-38..39
- गुडूचीघृतेन आश्चोतनम् नेत्ररोगस्य वर्त्मगतस्य कुकूणकसंज्ञस्य बाले । सु.उ.19-13
- गुडूचीतन्तुभिः सीवनम् । ( यथास्थितम् स्थापिते सति ) सु.सू.25-20
- गुडूचीतैलम् अभिघातस्य सु.चि.15-44
- …………..कासस्य दुस्तरस्य । सु.चि.15-44
- ………..गुल्मस्य । सु.चि.15-44
- ………….नेत्ररोगस्य सर्वगतस्य अधिमन्थसंज्ञस्य दुस्तरस्य, प्रत्यग्रघातुकरम्,भग्नस्य,मथिते,रसायनम्,रोगाणाम् वातजानाम् सर्वेषाम्,वातव्याधेः,आक्षेपक संज्ञस्य,वातस्य क्षीणस्य,शुक्रस्य क्षीणस्य,श्रान्ते,श्वासस्य दुस्तरस्य,सुकुमारे,स्त्रियाम् गर्भार्थिन्याम्,सूतिकायाम्,हतत्वस्य मर्मणि,हिक्कायाः दुस्तरायाः
- गुडूचीपत्रशाकम् ज्वरस्य । सु.उ.39-151
- गुडूचीपत्रैः आच्छादनम् व्रणस्य –अग्निकर्मणः व्यापदः अतिदग्धसंज्ञायाः । सु.सू.12-25
- गुडूचीपत्रदानम् व्रणे उष्णजननम् ( व्रणे कफजे स्थिरादिषु ) सु.चि.1-112..118
- गुडूचीमूलक्वाथः वमनद्रव्यम् । च.वि.8-135
- गुडूचीमूलपुष्पस्वरसः रसायनः । अ.सं.उ.49-63
- गुडूचीयुक्तः च आमलकयुक्तः च पर्पटकः ज्वरस्य पित्तजस्य। अ.सं.चि.1-72
- गुडूचीरसेन बाकुची –पथ्य मांसरसेन आहारः वातव्याधेः अन्तरायामसंज्ञस्य । अ.सं.उ.49-148
- गुडूची शाकम् अरुचेः । सु.सू.46-262
- गुडूचीसिध्दस्नेहः ज्वरस्य जीर्णस्य । अ.सं.चि.2-22
- गुडूचीस्वरसः छर्देः पित्तजायाः । अ.सं.चि.8-13
- ……..मेध्यः । वा.उ.39-44
- वर्ण्यः , स्वर्यः, वर्धनः अग्नेः । वा.उ.39-44
- गुडूचीस्वरसः क्षौद्रसहितः प्रातःकाले प्रमेहाणाम् सर्वेषाम् । अ.सं.चि.14-5
- ……………….कामलायाः । अ.सं.चि.18-30
- गुडूचीस्वरससिध्दक्षीरम् वातरक्तस्य । च.चि.29-71
- …………………………..वातरक्तस्य वाताधिकस्य । वा.चि.22-7
- गुडूचीस्वरसादिसिध्देन महिषीघृतेन स्नेहनम् कामलायाः हलीमकसंज्ञायाः । वा.चि.16-53
- गुडूचीहिमः ज्वरस्य वातजस्य । ( पित्तानुबंधे ) सु.उ.39-169
- …………..माक्षिकसहितः छर्देः कफजायाः । सु.उ.49-24
- ………………………………….पित्तजायाः।
- ………………………………….वातजायाः । सु.उ.49-24
विमर्श –
गुडूची –तिक्त रस , विपाक – मधुर ,वीर्य – उष्ण
गुणतः –लघु,स्निग्ध
विचित्रप्रत्यारब्ध द्रव्य
- दोष – त्रिदोष
- दूष्य – सप्तधातु विशेषतः –रस,रक्त,मांस,मेद,अस्थि
- शारिरभाव – त्वचा,नेत्र,केश,सिरा
- विशेष रोगघ्नता – ज्वर,वातरक्त,प्रमेह,कुष्ठ,स्तन्यदोष,शुक्रदोष,छर्दि,
भगंदर –व्रण,नेत्ररोग विशेषतः कुकुणक
- रसायन – व्याधीहर व वयःस्थापन कर्म
- शोधनासाठी – गुडूचीमूल वमनासाठी
- आस्थापन गणात आल्यामुळे रक्तदूष्य प्रधान व्याधीमध्ये निरूहणार्थ उपयोगी.
- व्रणसीवन कर्मासाठी गुडूची तंतुचा प्रयोग – अनुभव घेण्यासारखा.
- दग्धव्रण आच्छादनासाठी पत्रांचा उपयोग.
- कफप्रधान व्रणासाठी उष्मजननार्थ पत्राच्छादन विशेषतः स्थिर अशा व्रणामध्ये उपयोगी.
- सर्वतः सेवनार्थ वातरक्तामध्ये उपयोगी.
- अर्शामध्ये गुडूची सिध्द तक्र अग्नदीपनार्थ – हा उपयोग सुध्दा करुन बघण्यासारखा.आपण नेहमी चित्रकसिध्द तक्रावरचं अडकून बसतो. त्याएवजी पित्तामुबंध असता याचा उपयोग होवू शकेल.
- रक्त व मांसगत दाह,पित्त यावर विशेष उपयोगी म्हणून हलीमक व कामलेमध्ये या द्रव्याने सिध्द माहिषीक्षीरघृत सेवनार्थ.याने पित्त व वात याने निर्माण झालेली खरीभूत अशी आवस्था कमी होण्यास मदत होते.
- कुष्ठामध्ये पित्तप्रधान,कफपित्तप्रधान कुष्ठात याचा उत्तम उपयोग होतो. कुष्ठ मावळल्यावरही रसायन कर्मासाठी उपयोग.प्रत्यग्रधातुकरम् असा उल्लेख आल्यामुळे त्याची महती कळते.
- पित्तानुबंध असणा-या ज्वरात याचा हिम करुन वापरावा असा उल्लेख. तसा या द्रव्याचा हिम ही कल्पना कमी प्रमाणात वापरात आहे. परंतु पानार्थ याचा उपयोग केल्यास ज्वरवेग कमी होवू शकेल.
- गुडूची पत्रशाक हे शाकसेवन म्हणून अरुची नाशनासाठी उपयोगी. हा सोपा उपाय सांगण्यास काही हरकत नाही. विशेषतः अर्श,वातरक्त अशा रुग्णामध्ये या शाकाचा उपयोग करता येईल.
- पित्तप्रधान आर्तवदुष्टीमध्ये व शुक्रदुष्टीमध्ये गुडूची क्वाथाचा गुग्गुलासह उपयोग.
- मधासह या द्रव्याचा उपयोग प्रायः सर्व संतर्पणकृत् व्याधीमध्ये उपयोग.
- विडंग चूर्णासह 1 मास वापरल्यास अपत्यस्थिरत्वकरम् असे फल.
संकलन – वैद्य शशिकांत क्षीरसागर , पुणे
NO COMMENTS