त्रिफला

त्रिफला –

1. त्रिफला व इक्षुरस – विरेचनार्थ – ऊर्ध्वग रक्तपित्त …..अ.सं.चि.3 -10
2. उव्दर्तनार्थ – कुष्ठ च.चि.7-128
3. कपालदग्धावर घृतासह लेप – वा.उ.34-6
4. त्रिफला –क्षीरासह विरेचनार्थ – वातज गुल्म – पित्ते उद्रीक्ते अधिके – अ.सं.16-15
5. ……………………. जीर्ण ज्वर ( दोषे पक्वे शिथिले च) अ.सं.2-27
6. त्रिफला क्षौद्रसहित मुखधावन – मुखरोग – मुखपाक –च.चि.26-205
7. घृत युक्त उष्ण क्षीर अनुपान किंवा मृद्विका रसानुपानेन – जीर्ण ज्वर – पक्वे शिथिले च अ.सं.2-27
8. त्रिफला द्राक्षारसासह विरेचनार्थ – उर्ध्वग रक्तपित्त – सं.चि.2 – 27
9. त्रिफलाधावनम् शिरसः प्रातःकाले ( पश्चात् सैन्धवादिलेपस्य ) – मृदूत्वकरम् केशानाम् च.चि.26-280
10. …………………………………………….कृष्णवर्णकरम् केशानाम् ..
11. त्रिफला पृषतरक्तयुतया मर्दनम् स्तन व उदर – गर्भिणीमध्ये 7 व्या महिन्यात –कंडु –किक्विसे च.शा.8-32
12. त्रिफला विरेचनम दोषस्य पक्वाशयगतस्य …च.सू.2-9
13. ……………………..विषस्य जङगमस्य लूतायाः ( कफाधिके ) वा.उ.37-75
14. ससिता –विरेचनार्थ – उर्ध्वग रक्तपित्त –सं.चि.3-10
15. कफहर सु.सू.38 -56
16. कुष्ठघ्न …सु.सू.38
17. क्लेदघ्न – वा.सू.6-159
18. चक्षुष्य –सु.सू.38-156
19. ज्वरस्य विषमस्य – सु.सू.38
20. त्वक्रोगस्य वा.सू.6-159
21. दीपनी अग्नेः –सु.सू.38
22. नेत्ररोगाणाम ..वा.सू.6-159
23. दृष्टिगतस्य तिमिरसंज्ञस्य – अ.सं.सू.13-2
24. पित्तघ्न – सु.सू.38-156
25. मेहस्य – सु.सू.38
26. बस्तिद्रव्यम् निरूहबस्तिद्रव्यम् ..सु.चि.38-24..28
27. मेदघ्न – अ.सं.सू.12-42
28. रक्तस्य – वा.सू.6-159
29. रसायनी – वा.सू.6-159
30. रोपणी – वा.सू.6
31. विरेचनद्रव्यम् .च.सू.2-9
32. विसर्पस्य संसर्गजस्य कफवातजस्य – ग्रन्थिसंज्ञस्य दीर्घकालस्थितस्य
33. स्थौल्यस्य – सु.सू.15-32
34. स्नेहनस्य व्यापदः – च.सू.13-77
35. नेत्ररोगस्य अनुत्पत्त्यर्थम – ( स्वस्थोपि नयनप्रियः ) – अ.सं.उ.20-37
36. त्रिफला व लोह 1-1 भाग – रसायन – आयुष्करी,बुध्दीकरी ,मेध्य वा.उ.39-42,अ.सं.49-48
37. घृतयुक्ता –सततसेवन- वयःस्थापनी – सु.सू.44-70
38. गुडप्रगाढा ( पानात् ) ज्वरस्य विषमस्य – सु.उ.39-212
39. घृतसहिता च क्षौद्रसहिता च शर्करासहिता – मदानाम सर्वेषाम् – अ.सं.चि.9-114
40. “ ‘ “ …………………………………मूर्च्छानाम् सर्वेषाम् । …अ.सं.चि.9- 114
41. तक्रसहिता –अग्नेः मन्दस्य ( अर्शसि शुष्के गुदशोथशूलार्ते )   च.चि. 14-67
42. तक्रसहिता भिन्नत्वस्य पुरिषस्य ( अर्शसि शुष्के )     च.चि.14-67
43. त्रिफला मधुना ( लेहनात्) – अपच्याः अधिकायाः ( अतिबृंहणात् ) वा.सू.14-20
44. त्रिफला मधुना –( ) आमदोषस्य अतिदारुणस्य   वा.सू.14-20
45. …………………….उदररोगस्य ( अतिबृंहणात् )    अ.सं.सू.24-29
46. …………………….उरूस्तम्भस्य ( अतिबृंहणात् )   अ.सं.सू.24-29
47. …………………….कासस्य अतिदारुणस्य ( अतिबृंहणात्)    वा.सू.14-20
48. ……………………..पिडकायाः ( अति..)                 अ.सं.सू.24-29
49. ……………………..भगन्दरस्य ( अति..)                 अ.सं.सू.24-29
50. ……………………..मूत्रकृच्छ्रस्य अतिदारुणस्य ( अति….)   वा.सू.14-20
51. ……………………..विद्रधेः ( अति ..)  अ.सं.सू.24-24..30
52. …………………….श्वासस्य ( अति..)   अ.सं.सू.24-29
53. ……………………..संन्यासस्य अतिदारुणस्य ( अति..)  वा.सू.14-20
54. …………………….स्थौल्यस्य अधिकस्य ( अति..)   अ.सं.सू.24-29
55. त्रिफला मूत्रसिद्धा ( पश्चात् स्नेहनस्य ) 15 दिवस …पाण्डुरोगस्य  अ.सं.चि.18-4
56. …यष्टीमधुकसहिता च मधुपरिप्लुता च त्रिफलादिघृतेन रात्रौ ( तिमिरअधिकार) ..वा.उ.13-12
57. त्रिफलाकल्कः सैन्धवलवणयुक्तः जलेन सुखोष्णेन अश्मर्याः      अ.सं.चि.13-22
58. ………………………………………………………..मूत्रशर्करायाः ….अ.सं.चि.13-22
59. ………………………………………………………..मूत्राघातस्य   अ.सं.चि.13-22
60. त्रिफलाकल्कस्य धारणम् योन्याम् –आर्तवस्य दुष्टस्य कुणपसंज्ञस्य  सं.शा.1-17
61. त्रिफलाकल्केन त्रिवृत्क्वाथयुक्तेन विरेचनम् ( मधुरस्कंधादि घृतस्निग्धे ) –नेत्ररोगस्य वर्त्मगतस्य उत्क्लिष्टवर्त्मसंज्ञस्य पित्तजस्य …….अ.सं.उ.12-5
62. ……………………………………..ह्रद्रोगस्य कफजस्य ….सु.उ.43-17
63. त्रिफलाकल्कस्य मधुमिश्रः प्रमेहस्य पित्तजस्य क्षारमेहस्य ..   सु.चि.11-9
64. त्रिफलाक्वाथभावितेन शिलाजतु ….( पिडकानाम् प्रमेहपिडकानाम् सर्वासाम्) ..अ.सं.चि.14-22
65. त्रिफलाक्वाथसहितेन एरण्डतैलेन विरेचनम् ..क्षतक्षीणस्य ..सु.सू.44-76
66. …………………………………………………वृध्दे …सु.सू.44-76
67. ………………………………………………..सुकुमारे , बाले  सु.सू.44-76
68. त्रिफलाक्वाथसिध्दघृतम् भोजनपश्चात् काले नेत्ररोगस्य सर्वगतस्य अधिमन्थसंज्ञस्य वातजस्य सु.उ.9-8
69. त्रिफलाक्वाथेन कटुरोहिणीचूर्णम् शोथस्य ( लघुबध्दपुरीषे) ( आमजस्य)   अ.सं.चि.19-3
70. …………………क्षौद्रसहितेन विरेचनम् वातरक्तस्य कफाधिकस्य     च.चि.29-86
71. …………………गुग्गुलुः आर्तवस्य दुष्टस्य    अ.सं.उ.49-271
72. …………………रोगस्य मानसस्य           अ.सं.उ.49-271
73. त्रिफलाक्वाथेन घृतसहितेन क्षीरेण उष्णेन अनुपानेन वा मृद्विकारस अनुपानेन त्रिकट्वादि चूर्णम् शोथस्य       सु.चि.23-12
74. त्रिफलाचूर्णम् मधुसहितम् च घृतसहितम् च सितासहितम् च ( लेहनात्) क्षतस्य कण्ठे अ.सं.सू.37-30

बाह्यप्रयोग      शोधनार्थ        अभ्यंतर सेवनार्थ

विमर्श –

दोषघ्नता – कफपित्तघ्न

गुणतः – रुक्ष,लघु,अनुष्ण

दूष्य – रस,रक्त,मांस,मेद प्राधान्याने

शारिरभाव – नेत्र,केश,त्वचा,आर्तव,क्लेद,अग्नि –  विशेषतः

व्याधीघ्नता –

1. दोषबाहुल्यामुळे होणा-या अग्निमांद्यात उपयोगी- दोषानुलोमन करुन अग्निदीपन कर्म करते.
2. सुश्रुतांनुसार निरुहन द्रव्यांमध्ये समावेश त्यामुळे पक्वाशयगत दोषांचे शोधन
3. संतर्पणामुळे होणा-या प्रायःसर्व विकारांवर लेखन शोधनाचे काम करुन कार्य करते.
4. विरेचन कर्म करण्यासाठी स्नेहनपश्चात् जास्त उपयोगी असे संदर्भावरुन दिसते.
5. सुकुमार,बाल,वृध्द,क्षतक्षीण अशा आवस्थेत एरण्डस्नेहासह विरेचनार्थ उपयोगी
6. क्लेदाचे शोधन व शोषण असे दोनही कर्म त्यामुळे प्रमेह,कुष्ठ,अपचि,विद्रधी,शोफ,उदर या विकारांवर उपयोगी
7. आर्तवदुष्टीवर क्वाथाचा गुग्गुलासह पानासाठी उपयोग. या ठिकाणी सुध्दा दुष्ट रक्त,मेद,मांस यातील दुष्ट क्लेदाचे शोधन
8. नेत्ररोगामध्ये प्रायः सर्व व्याधीमध्ये वेगवेगळ्या अनुपानासह उपयोग उदा . घृत,मधु,ससिता सयष्टी. साधारणतः पित्तप्रधान नेत्ररोगात विशेष उपयोगी.
9. अर्शामध्ये भिन्नशकृत् अशा शुष्क अर्शामध्ये शोफ,शूल शमनार्थ व अग्निदीपनार्थ उपयोगी.
10. अश्मरी,मूत्राघात व मूत्रकृच्छ्र हे विकार संतर्पणकृत कारणामुळे असतील तर उपयोगी.
11. वातरक्तामध्ये कफप्रधान असता शोधनार्थ उपयोगी
12. प्रमेहामध्ये सुध्दा पित्तप्रधान प्रमेहामध्ये जास्त उल्लेख.क्वाथ सक्षौद्र दयावा असा उल्लेख.
13. प्रमेह पिडका मध्ये क्वाथाने शिलाजतुस भावना देवून वापरावा.
14. आमज शोफामध्ये लघुबध्दपुरीष अशी आवस्था असताना दोषानुलोमनार्थ उपयोगी.
15. विशेष उपयोगामध्ये कंठक्षणन वा क्षत असता सक्षौद्र सघृत लेहनासाठी उपयोगी.अश्मरीमध्ये कफज अश्मरी मध्ये त्रिफलाकल्क ससैंधव कोष्ण जलासह पानार्थ.
16. घृतासह सतत सेवनाने आयुवर्धनार्थ उपयोग होतो.
17. निरनिराळ्या द्रव्यांसोबत रसायन ,स्मृति,मेधा वर्धनार्थ उपयोगी उदा. लोह,रौप्य,सुवर्ण,त्रपुस इ.1 अधिक 1 भाग त्रिफळा असे योग
18. बाह्य उपयोगामध्ये कपाल दग्धावर लेपनार्थ,केशमृदुकरणासाठी धावनार्थ,केशकृष्णीकरणासाठी धावनार्थ,कुणपगन्धि आर्तवामध्ये त्रिफलाकल्क योनीधारणार्थ,गर्भिणी 7 व्या महिन्यामध्ये कीक्विस या व्याधीत कंडु शमनार्थ उद्घर्षणासाठी,कुष्ठामध्ये उद्वर्तनार्थ,मुखपाकामध्ये रोपणार्थ सक्षौद्र मुखधावनार्थ.

संकलन .. वैद्य शशिकांत क्षीरसागर